Muhammedşerif Sofizade (1880-1937)
Muhammedşerif Sofizade Özbek demokratik ve eğitimcilik devri edebiyatı geleneğini devam ettiren ediplerden birisidir. Edibin doğum tarihi bugüne kadar 1869 yılı olarak bilinmekteydi. Büyük Ahmed Muhammed Ubeyd’in (“Özbekistan Edebiyatı ve Sanatı”, 23 Haziran 1993) ‘nda verdiği bilgiye göre, Sofizade kendi tercüme-i halinde :” Ben 1880 yılı 29 Ocak günü, Çust şehrinde tabakçılık yapan bir ailede doğdum” demektedir. Burada “ Sofizade 1880 yılında fakir bir çiftçi ailede doğmuş, eğitimi orta seviyede, asıl mesleği öğretmenlik, meşgul olduğu iş şairlik olup ailesi 8 candan ibaret…” diye gösterilmiştir.
Sofizade’nin edebiyata merakı erken zamanda başlamıştır. O annesi Zeynep Hala’nın gayretleriyle komşusu Menzure isimli kişiden okuma yazma öğrenmiş, eski mektepte eğitim aldı.
Özellikle zeki ve güzel sesli Menzure Hanım’ın söylediği masal, destan ve koşuklar genç Muhammedşerif’de edebiyata istek uyandırdı. Hafız, Bedil, Nevai, Mukimi, Furkat gibi alimlerin eserlerini derinlemesine sindirip şiirler meşketmeye başlamıştır. Taşkent’de çıkan “Türkistan Vilayetinin Gazetesi” gibi Kazan, Orenburg, ve Bahçesaray ‘da çıkan yayınlarla yakından ilgilenmiştir. Bakü ve Tiflis’de Azerbaycan Türkçesi’nde yazılan eserleri mütalaa etmiştir.
1893—1899 yıllarında Kokan’da yaşamış, Mukimi ve Furkat’ın etkisiyle “Vahşi” mahlasıyla hicvî eserler yazmıştır. Özellikle “Dekeneng”, “Bideneng”, “Ayting Bu Sözümni”, “Opey”, “Gubar Derdü Alem” gibi hicvî ve lirik gazelleri göze çarpmaktadır. Ancak henüz Mukimi’nin hicivlerinin darbesinden kurtulamamış zamanın yöneticileri genç Muhammedşerif’in keskin tenkdine karşı hucüm başlatırlar. Sonuç olarak 1899 yılında Kokan’dan Çusr şehrine geri döner. Aradan iki yıl geçmeden onu yöneticiler Ateistlikle suçlayarak katledilmesi için hüküm çıkardılar.
Sofizade “Çust’den kaçıp Mir vilayetine teşrif edip, müddeti 14 yıl her memlekette yürüyüp…” (“Türkistan Vilayetinin Gazetesi”, 1914, 10. Sayı) ömür geçirir.
Aynı zamanda (1910-1914) Sofizade eserlerinde yeni bir basamak katetmiştir. O “Önce Bakü’ye gidip Celil Kulizade, Sabir Tahirzade, Muhammed Hadi gibi Azerbaycan edebiyatının ilerici temsilcileriyle tanıştı. Sonra Arabistan, Hindistan, ve Türkiye’de bulunup sıradan bir insan gibi yaşamıştır. 1910-1913 yıllarında Kongırat’da öğretmenlik yapar. Eğitimcilik ruhuyla yazdığı şiirler, Bakü ve Orenburg’da çıkan gazete ve dergilerde sık sık gözükmeye başlar. O yıllarda yazdığı şiirleri içinde özellikle “Özbek Hanımına”, “Hanımlar İsminde”, “Vatan”, “Müslümanlar” eserleri dikkate değerdir.
Sofizade 1913 yılında Çust’a döner, yetim çocuklar için okul açar ve burada öğret-menlik yapar. Çağdaş bilimlerini kolay ve yeni usülde öğretmeye çalışır. Aynı zamanda pekçok imam-hocaları ve zengin mülk sahiplerini hiciv kamçısıyla eleştirir. Bu hicivlerde oldukça rahatsız olan yönetici sınıfı onu öldürmeyi düşünür. Bu durumu sezen şair 1915 yılında ülke dışına çıkmak zorunda kalır. Hindistan’da ve daha sonra Afganistan’da öğretmenlik yapar. 1918 yılında Afganistan Eğitim Bakan Yardımcısı sıfatıyla Türkistan (Taşkent)’a gelip Afganistan Elçiliğinde tercüman olarak çalışır. Sofizade vatanına döner dönmez hicvî şiirler yazmaya devam eder. O münafık yöneticiler ve menfaatçiler karşı gelse de halkına hizmet etmeye devam eder. Eserleri “Kızıl Özbekistan”, “Muştum”, “Fergane” gibi gazete ve dergilerde sık sık neşredilir.
13 Ağustos 1925 tarihinde “Fergana” gazetesinde “Huşçekçek Kelamlar” başlığı altında br dizi hicvî şiirleri yayınlanır. “HakikatdenKöz Yumganlar (Hakikate Göz Kapatanlar)”, “Kalaysizler (Nasılsınız)?”, “Seylavge (Seçime)” gibi şiirlerinde o şamatalı yılların nefesi duyulur. 1934 yılında ise Sofizade, “Bayram Neşideleri” isimli destanı yazmıştır.
Sofizade, Özbek edebiyatına yaptığı hizmetler için Hamza Hekimzade Niyazi ile aynı günde (27 Şubat 1926) Özbekistan Hükümeti kararıyla “Özbekistan Halk Şairi” ünvanı almıştır.
1937 yılında “Halk Düşmanı” suçlamasıyla vurularak şehit edilmiştir. Ne yazık ki Gayreti yönetiminde yayınlananan seçme şiirleri 1937 yılında hapse atılması sebebiyle yakılarak imha edilmiştir. Sofizade’ninşiirlerinin toplandığı yegane kitabı “Terane” 1968 yılında yayınlanmıştır.
